On the Interpretation of the Verses Related to the Anecdote of Moses-Khidr in the Framework of Sufism
Öz
Aiming to raise a human being in line with Allah's will, the sufi people applied to the Qur’an at every stage and gave it the necessary value. In order to benefit from the Qur'an much more, they did not neglect to explain it in line with their own perspectives and experiences, and they wrote many valuable isharī tafsir. In this context, they evaluated some practices and manners of sufism on the axis of the Qur'an and interpreted the relevant verses in this direction. Parables, orders and prohibitions, advices, especially anecdotes, constituted the starting point of the practices in question. One of them is known as the Moses-Khidr story. These are the verses in the chapter of al-Kahf in which the journey of Moses in order to learn knowledge from Khidr and the events that happened to him are told. Within the framework of sufi etiquette, this story inspired the sufis. They tend to read and understand the anecdote in terms of sufi etiquette. We believe that it is a healthier approach to read this tendency as an effort to carry outnoble as much as possible, rather than evaluating it as forcing meanings from the verses.
Anahtar Kelimeler
Qur Tafseer Anecdote Sufism Etiquettes Moses the Prohet Khidr.
Kaynakça
- Abdurrahmân Mahmûd Magribî, İman bint. “Hz. Musa ve Hızır (as) Kıssası: İsrâîliyyât Rivâyetlerine Karşı Eleştirel Bir Yaklaşım”. Çev. Mustafa Şentürk, Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (2015), 173-208.
- Albayrak, İsmail. “Kur’ân ve Tefsir Açısından Hızır Kıssası ve Ledün-i İlmi”. Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları: (İslam Düşüncesinde Gayb Problemi-I) 5 (2003), cilt: V, 187-210.
- el-Âlûsî, Şihâbuddin Mahmûd. Rûhu’l-meânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîm ve’s- sebi`l- mesânî. Thk. Ali Abdelbâr Atıyye. Beyrut: Dâru”l-Kütübi’l-İlmiye, 1994/1415.
- Atılgan, Yusuf Kenan. Ledünnî İlmin Hz. Mûsâ-Hızır (a.s) Kıssası Bağlamında Kelâmî Açıdan Değerlendirilmesi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
- Aynulkudat Hemedânî, Hakîm Ebü’l-Meâlî Abdullah b. Ebî Bekr Muham-med. Zübdetü’l-hakâik. Haz. Ahmet Kâmil Cihan ve diğerleri. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2016.
- el-Baklî, Ebû Muhammed Sadrüddîn Rûzbihân b. ebî Nasr. Arâisu’l-beyân fî hakâikı’l-Kur’ân. Thk. Ahmed Ferid el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
- Bardakçı, M. Necmettin. “İsmail Hakkı Bursevî’nin Musa-Hızır Kıssası Yorumunun İlim-Marifet Uygunluğu Açısından Değerlendirmesi”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5 (1998), 81-103.
- Bursevî, İsmail Hakkı. Kitâbü’n-Netîce. Haz. Ali Namlı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
- Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu’l-beyân. Beyrut: Dâru’l-fikr, b.t.y.
- Ebû Tâlib el-Mekkî, Muhammed b. Ali b. Atıyye. Kûtu’l-Kulûb fi muâmeleti’l-mahbûb ve vasfi tarîki’l-mürîd ilâ makâmi’t-tevhîd. Thk. Mahmud İbrahim, Muhammed er-Rıdvânî. Kahire: Mektebetü Dâru’t-Türâs, 2001/1422.
- Ertuğrul, Muzaffer. “Mûsâ Peygamber’in Yol Arkadaşı Hızır’ın Kimliği”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2021), 293-332.
- el-Hucvûrî, Ebu’l-Hasen Seyyid Ali b. Osman. Keşfu’l-mahcûb. Thk. Ahmed Abdurrahim es-Sâyıh, Tevfik Ali Vehbe. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’t-Dîniyye, 2007/1428.
- İbn Acîbe, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed. el-Bahru’l-medîd fi tefsîri’l-Kur’âni’l-mecîd. thk. Ahmed Abdullah el-Kuraşî Rusulân. Kahire: B.y.y., 1419.
- el-Kâşânî, Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ebi’l-Ganâim Muhammed. Istılâhâtu’s-sûfîyye. Thk. Abdulâl Şahîn. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1992/1413.
- Erkaya, Mahmud Esad. “Tasavvufta Mürid-Mürşid İlişkileri Bağlamında Hızır Kıssası”. II. Uluslararası Multidisipliner Çalışmaları Kongresi. ed. Münir Yıldırım. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2018.
- Görener, İbrahim. “Kur’an Okumaları: Hz. Musa Hızır Kıssası”. Tafsir Dergisi 1/1 (2021), 83-92.
- Kelabâzî, Ebubekir Muhammed b. İshak. Kitâbu’t-taarruf li ehli mezhebi’t-tasavvuf. Thk. A. J. Arberry. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1994/1415.
- el-Kuşeyrî, Ebu’l-Kâsım Abdülkerim b. Hevâzin. er-Risâletü’l-Kuşeyrîyye. Thk. Mahmud b. Şerif, Abdulhalim Mahmud. Kahire: Müessesetü Dâru’ş-Şa’b, 1989/1409.
- el-Ḳuşeyrî, Abdulkerîm b. Hevâzin b. Abdulmelik. Letâifu'l-işârât. Thk. İbrahim el-Besyûnî. Mısır: el-Hey'etü'l- Mısriyye el-âmme, bty.
- Kızıler, Yücel. Ayet ve hadislerde Hızır. Urfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
- Mavil, Kılıç Aslan. “Hızır-Mûsâ Kıssasında Kader - Çift Perspektifli Bir Bakış-”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5/8 (2016), 2496-2516.
- Meral, Yasin. “Mûsâ-Hızır Kıssası ve Kıssasının Yahudi Kökeniyle İlgili İddialarının Değerlendirilmesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 55/2 (2014), 129-150.
- Mevlânâ, Celaleddîn-i Rûmî. Mesnevî-i manevî. Çev. Derya Örs, Hicabi Kırlangıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
- Muhyiddîn İbnu’l-Arabî, Muhammed b. Alî b. Muhammed. Futûhât-ı Mekkiyye. Çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
- Muhyiddîn İbnu’l-Arabî, Muhammed b. Alî b. Muhammed. Resâilu İbnu’l-Arabî-Kitâbu’l-yakîn ve kitâbu’l- ma’rife-. Thk. Saîd Abdulfettâh, B.y.y: Müessesetü İntişâri’l-Arabî, b.t.y.
- Muhyiddîn İbnu’l-Arabî, Muhammed b. Alî b. Muhammed. Marifet kitabı (Kitabu’l-ma’rife). Terc. Hüseyin Şemsi Ergüneş. Haz. Ercan Alkan ve Osman Sacid Arı. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
- el-Nahcivânî, Nimetullah b. Mahmud. el-Fevâtihu'l-ilâhiyye ve'l-mefâtîhu'l-ğaybiyye. Mısır: Dâru Rukkâbî, 1999/1419.
- Necmuddîn el-Kübrâ, Ahmed b. Ömer b. Muhammed. et-Te’vîlâtu’n-necmiyye fi tefsîri’l-işârî ve’s-sûfî. Thk. Ahmed Ferid el-Mizyâdî. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 2009.
- es-Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed. el-Keşf ve’l-beyân an tefsîri’l-Kur’ân. Tahk. Ebû Muhammed b. Âşur. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî. 2002/1422.
- es-Süheylî, Abdurrahman. et-Ta’rîf ve’l-a’lâm. Thk. Mahmud Rebi’. Kahire: Matbua ve Veresetü Teclîdu’l-Envâr, 1938/1356.
- es-Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbuddîn Ömer. Avârifu’l-maârif. Thk. Ahmed Abdurrahim es-Sâyıh, Tevfik Ali Vehbe. Kahire: el-Mektebetü’s-Sekâfetü’d-Dîniyye, 2006/1427.
- es-Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Alî b. Muhammed. el-Luma’. Thk. Abdulha-lim Mahmud, Abdubâkî Surûr. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse. 1960/1380.
- Sevim, Arslan. “Hz. Musa ve Hızır Kıssası Üzerine Bir Değerlendirme”. Toplum Bilimleri Dergisi 12/24 (2018), 161-176.
- Temel, Zeynep. Kur'ân'daki Musa-Hızır Kıssasının İbnü'l-Arabî Yorumu. İstan-bul: 29 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
- Yılmaz, Hasan Kâmil. Ana hatlarıyla tasavvuf ve tarikatlar. İstanbul: Ensar Yayınları, 2014.
Öz
Allah’ın muradı doğrultusunda bir insanı yetiştirmeyi hedefleyen tasav-vuf erbabı, her aşamada mutlak surette Kur’ân’a müracaat etmiş ve ona gerektiği değeri vermiştir. Onlar, Kur’ân’dan çok daha fazla istifade edebilmek maksadıyla kendi bakış açıları ve yaşantıları doğrultusunda onu açıklamayı ihmal etmemişler ve birçok kıymetli işarî tefsir kaleme almışlardır. Bu çerçevede tasavvuf ilminin usul ve âdâba dair birtakım uygulamalarını da Kur’ân ekseninde değerlendirip ilgili ayetleri bu doğrultuda yorumlamışlardır. Başta kıssalar olmak üzere, meseller, emir ve nehiyler, öğütler, mevzu bahis uygulamaların çıkış noktasını oluşturmuştur. Bunlardan bir tanesi de Musa-Hızır kıssası olarak bilinen ve Kehf suresinde zikri geçen Hz. Musa’nın Hızır’dan ilim öğrenmek maksadıyla birlikte yaptıkları seyahatin ve başlarından geçen olayların anlatıldığı ayetlerdir. Tasavvuf âdâbı çerçevesinde bu kıssa sûfîlere ilham kaynağı olmuştur. Onların ilgili kıssayı tasavvuf âdâbı özelinde okuyup anlama eğilimlerini, ayetlerden zorlama manalar çıkarma şeklinde değerlendirmek yerine Kur’ân’ı alabildiğine hayatın içerisine çekmek suretiyle ondaki ilmi ve hikmeti tecrübe etmek gibi oldukça yüce bir hedefi gerçekleştirme çabası şeklinde okumanın daha sağlıklı bir yaklaşım olduğu kanaatindeyiz.
Kaynakça
- Abdurrahmân Mahmûd Magribî, İman bint. “Hz. Musa ve Hızır (as) Kıssası: İsrâîliyyât Rivâyetlerine Karşı Eleştirel Bir Yaklaşım”. Çev. Mustafa Şentürk, Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (2015), 173-208.
- Albayrak, İsmail. “Kur’ân ve Tefsir Açısından Hızır Kıssası ve Ledün-i İlmi”. Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları: (İslam Düşüncesinde Gayb Problemi-I) 5 (2003), cilt: V, 187-210.
- el-Âlûsî, Şihâbuddin Mahmûd. Rûhu’l-meânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîm ve’s- sebi`l- mesânî. Thk. Ali Abdelbâr Atıyye. Beyrut: Dâru”l-Kütübi’l-İlmiye, 1994/1415.
- Atılgan, Yusuf Kenan. Ledünnî İlmin Hz. Mûsâ-Hızır (a.s) Kıssası Bağlamında Kelâmî Açıdan Değerlendirilmesi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
- Aynulkudat Hemedânî, Hakîm Ebü’l-Meâlî Abdullah b. Ebî Bekr Muham-med. Zübdetü’l-hakâik. Haz. Ahmet Kâmil Cihan ve diğerleri. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2016.
- el-Baklî, Ebû Muhammed Sadrüddîn Rûzbihân b. ebî Nasr. Arâisu’l-beyân fî hakâikı’l-Kur’ân. Thk. Ahmed Ferid el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
- Bardakçı, M. Necmettin. “İsmail Hakkı Bursevî’nin Musa-Hızır Kıssası Yorumunun İlim-Marifet Uygunluğu Açısından Değerlendirmesi”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5 (1998), 81-103.
- Bursevî, İsmail Hakkı. Kitâbü’n-Netîce. Haz. Ali Namlı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
- Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu’l-beyân. Beyrut: Dâru’l-fikr, b.t.y.
- Ebû Tâlib el-Mekkî, Muhammed b. Ali b. Atıyye. Kûtu’l-Kulûb fi muâmeleti’l-mahbûb ve vasfi tarîki’l-mürîd ilâ makâmi’t-tevhîd. Thk. Mahmud İbrahim, Muhammed er-Rıdvânî. Kahire: Mektebetü Dâru’t-Türâs, 2001/1422.
- Ertuğrul, Muzaffer. “Mûsâ Peygamber’in Yol Arkadaşı Hızır’ın Kimliği”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2021), 293-332.
- el-Hucvûrî, Ebu’l-Hasen Seyyid Ali b. Osman. Keşfu’l-mahcûb. Thk. Ahmed Abdurrahim es-Sâyıh, Tevfik Ali Vehbe. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’t-Dîniyye, 2007/1428.
- İbn Acîbe, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed. el-Bahru’l-medîd fi tefsîri’l-Kur’âni’l-mecîd. thk. Ahmed Abdullah el-Kuraşî Rusulân. Kahire: B.y.y., 1419.
- el-Kâşânî, Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ebi’l-Ganâim Muhammed. Istılâhâtu’s-sûfîyye. Thk. Abdulâl Şahîn. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1992/1413.
- Erkaya, Mahmud Esad. “Tasavvufta Mürid-Mürşid İlişkileri Bağlamında Hızır Kıssası”. II. Uluslararası Multidisipliner Çalışmaları Kongresi. ed. Münir Yıldırım. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2018.
- Görener, İbrahim. “Kur’an Okumaları: Hz. Musa Hızır Kıssası”. Tafsir Dergisi 1/1 (2021), 83-92.
- Kelabâzî, Ebubekir Muhammed b. İshak. Kitâbu’t-taarruf li ehli mezhebi’t-tasavvuf. Thk. A. J. Arberry. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1994/1415.
- el-Kuşeyrî, Ebu’l-Kâsım Abdülkerim b. Hevâzin. er-Risâletü’l-Kuşeyrîyye. Thk. Mahmud b. Şerif, Abdulhalim Mahmud. Kahire: Müessesetü Dâru’ş-Şa’b, 1989/1409.
- el-Ḳuşeyrî, Abdulkerîm b. Hevâzin b. Abdulmelik. Letâifu'l-işârât. Thk. İbrahim el-Besyûnî. Mısır: el-Hey'etü'l- Mısriyye el-âmme, bty.
- Kızıler, Yücel. Ayet ve hadislerde Hızır. Urfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
- Mavil, Kılıç Aslan. “Hızır-Mûsâ Kıssasında Kader - Çift Perspektifli Bir Bakış-”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5/8 (2016), 2496-2516.
- Meral, Yasin. “Mûsâ-Hızır Kıssası ve Kıssasının Yahudi Kökeniyle İlgili İddialarının Değerlendirilmesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 55/2 (2014), 129-150.
- Mevlânâ, Celaleddîn-i Rûmî. Mesnevî-i manevî. Çev. Derya Örs, Hicabi Kırlangıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
- Muhyiddîn İbnu’l-Arabî, Muhammed b. Alî b. Muhammed. Futûhât-ı Mekkiyye. Çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
- Muhyiddîn İbnu’l-Arabî, Muhammed b. Alî b. Muhammed. Resâilu İbnu’l-Arabî-Kitâbu’l-yakîn ve kitâbu’l- ma’rife-. Thk. Saîd Abdulfettâh, B.y.y: Müessesetü İntişâri’l-Arabî, b.t.y.
- Muhyiddîn İbnu’l-Arabî, Muhammed b. Alî b. Muhammed. Marifet kitabı (Kitabu’l-ma’rife). Terc. Hüseyin Şemsi Ergüneş. Haz. Ercan Alkan ve Osman Sacid Arı. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
- el-Nahcivânî, Nimetullah b. Mahmud. el-Fevâtihu'l-ilâhiyye ve'l-mefâtîhu'l-ğaybiyye. Mısır: Dâru Rukkâbî, 1999/1419.
- Necmuddîn el-Kübrâ, Ahmed b. Ömer b. Muhammed. et-Te’vîlâtu’n-necmiyye fi tefsîri’l-işârî ve’s-sûfî. Thk. Ahmed Ferid el-Mizyâdî. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 2009.
- es-Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed. el-Keşf ve’l-beyân an tefsîri’l-Kur’ân. Tahk. Ebû Muhammed b. Âşur. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî. 2002/1422.
- es-Süheylî, Abdurrahman. et-Ta’rîf ve’l-a’lâm. Thk. Mahmud Rebi’. Kahire: Matbua ve Veresetü Teclîdu’l-Envâr, 1938/1356.
- es-Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbuddîn Ömer. Avârifu’l-maârif. Thk. Ahmed Abdurrahim es-Sâyıh, Tevfik Ali Vehbe. Kahire: el-Mektebetü’s-Sekâfetü’d-Dîniyye, 2006/1427.
- es-Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Alî b. Muhammed. el-Luma’. Thk. Abdulha-lim Mahmud, Abdubâkî Surûr. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse. 1960/1380.
- Sevim, Arslan. “Hz. Musa ve Hızır Kıssası Üzerine Bir Değerlendirme”. Toplum Bilimleri Dergisi 12/24 (2018), 161-176.
- Temel, Zeynep. Kur'ân'daki Musa-Hızır Kıssasının İbnü'l-Arabî Yorumu. İstan-bul: 29 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
- Yılmaz, Hasan Kâmil. Ana hatlarıyla tasavvuf ve tarikatlar. İstanbul: Ensar Yayınları, 2014.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Din Araştırmaları |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Haziran 2022 |
| Gönderilme Tarihi | 3 Mart 2022 |
| Kabul Tarihi | 8 Mayıs 2022 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2022 Cilt: 8 Sayı: 1 |
