1347’den itibaren İslâm ve Batı coğrafyalarında yeni bir literatür ortaya çıktı, taun ya da Türkçede daha çok kullandığımız şekliyle veba risaleleri. İslâm coğrafyasındaki literatür şu üç şeyden beslendi: Jüstinyanus Salgının İslâm’ın doğuşundan beri yaşanan bir olgu olması sayesinde taun, haliyle hadis kaynaklarının, siyer ve tarih eserlerinin gündeminde oldu. Bu gündem, risalelere özel olarak taun ve salgınlar, daha genel olarak da hastalıklarla mücadelenin itikadî ve fıkhî bir zeminde tartışılması şeklinde yansıdı. Taunu ya da hıyarcık vebasını tanımlamayı ve bununla bir şekilde başa (...) çıkmayı hedefleyen eserler hastalığı Galenos-İbn Sînâ tıbbı temelinde miyazma doktrini ekseninde açıklamaya çalıştı ve dayanaklarını bu tıp paradigmasından devşirdi. Ve nihayet amansız bir hastalıkla karşı karşıya kalınması okültist kültüre başvurmak da dâhil olmak üzere tüm çarelerin aranmasına kapı araladı. Bu arka planın tümü farklı seviyelerde de olsa risalelerin dilini ve muhtevasını belirledi. Bu makalede öncelikle modern araştırmalarda İslâm coğrafyasında yazılan veba risaleleri hakkındaki çalışmalara dair bir değerlendirme yapıldı. Ardından bazı İslâm tarihi kaynakları “veba” ve “taun” kavramlarına nasıl bir anlam yükledikleri açısından süzgeçten geçirildi. Veba risalelerine tıbbî doktrinler ve terminoloji açısından kaynaklık eden tıp eserlerinin bir kısmı da bu iki kavram ekseninde aynı şekilde değerlendirmeye konu oldu. Böylece Kara Ölüm öncesi İslâm dünyasında genel olarak “salgın”, “veba” ve “taun” hakkındaki tasavvurun anlaşılması hedeflendi. Makalenin asıl konusu olan taun/veba risaleleri literatürü hem özellikleri itibariyle tartışıldı ve analiz edildi hem de literatüre dair bir veri tabanı oluşturuldu. Memlük ve Osmanlı dönemleri eserleri başta içerik olmak üzere bazı açılardan bir süreklilik ilişkisi arz ederken Osmanlı risaleleri belli hususiyetleriyle Memlük eserlerinden ayrılmaktadır. Bu çalışmada iki dönemdeki eserlerin ortak yönlerine de temas edilmekle birlikte literatürün ayrıştıkları noktalar da tahlil edildi. (shrink)

Teleskobun bilimsel amaçlarla kullanılması Güneş Sistemi’nin yapısına dair bilgimizi önemli ölçüde değiştirdi. On dokuzuncu yüzyılın ortalarına gelindiğinde kadim dönemlerden beri bilinen beş gezegene iki yeni gezegen, bir düzine asteroid ve onlarca uydu ilave edilmişti. Batı’da meydana gelen bu gelişmelere sırtını dönmeyen Osmanlı bilim çevreleri bunları eserlerine yansıttılar. Ancak güncel bilginin aktarımıyla ilgili temel tez, bu aktarımın esasen modern eğitim kurumları tarafından yapıldığı ve hızının da çok yüksek olmadığı yönündedir. Özellikle medrese çevresi söz konusu olduğunda bu iddia daha da güçlü bir (...) şekilde dile getirilmektedir. Literatürde modern dönemde keşfedilen iki yeni gezegen olan Uranüs ve Neptün’den bahseden medrese çevrelerindeki ilk eserin 1857’den sonraki bir tarihte yazılan Abdullah Şükrî b. Abdülkerim Konevî’nin Tenkîhu’l-İşkâl’i olduğu ifade edilir. Bu, Uranüs için 76, Neptün için ise en az 11 yıllık bir gecikme demektir. Bu makale Uranüs ve Neptün’den bahseden ilk çalışmaların modern eğitim kurumları kökenli olmadığını ayrıca bilgi aktarımında sözü edildiği kadar gecikmenin meydana gelmediğini göstermeyi amaçlamaktadır. Çalışmamızda Uranüs’ten bahseden ilk eserin medrese çevrelerinden Kuyucaklızâde Muhammed Âtıf’ın 1831’de kaleme aldığı Teshîlü’l-idrâk, Neptün’den bahseden ilk çalışmanın ise yine medrese Hayâtîzâde Seyyid Şeref Halil’in 1848 tarihinde basılan ancak 1847’de kaleme alınan Efkâru’l-ceberût adlı eseri olduğu gösterilmiştir. Böylelikle üzerinde büyük oranda ittifak bulunan tezin bu örneklerden hareketle sorgulanmaya başlaması umulmaktadır. (shrink)

Kelâmda boşluk fikrini atomculuğun kabulüyle başlatmak mümkün olsa da konuyla ilgili asıl tartışmaların Yunan felsefî mirasının İslam dünyasına aktarılmasından sonra gün yüzüne çıktığı görülmektedir. Kelâm literatüründe, felsefî gelenekte olduğu gibi boşluğun iki türü olduğu kabul edilmiştir. Bunların ilki âlemin dışında/ötesinde bulunan haricî boşluktur, ki bu tarz bir boşluğun olup olmadığı problemi kelâm kaynaklarında “âlemin ötesine bakan kimse bir şey görebilir mi” veya “âlemin dışına elini uzatan kimsenin eli hareket eder mi” soruları etrafında tartışılmıştır. İkincisi ve kelâmcıların gündemini daha çok meşgul (...) eden boşluk türü ise âlemin içinde ve cisimleri oluşturan atomların/cevherlerin arasında olduğu kabul edilen dâhilî boşluktur. Bu türden bir boşluğun olup olmadığı hususu kelâm kaynaklarında “iki cevherin, aralarında üçüncü bir cevher olmadan ayrık bir şekilde durması mümkün müdür?” sorusu etrafında tartışılmıştır. Özellikle âlem-içi boşluk konusunda Mu‘tezile’nin Basra ve Bağdat ekolleri arasında yoğun tartışmalar yaşanmıştır. Bu tartışmalarda ortaya konan deliller İbn Metteveyh ve Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî tarafından orijinal halleriyle nakledilmiştir. Bu makalede iki ekol arasındaki bu tartışmalar ele alınmakta ve her iki ekolün kendi görüşlerini desteklemek için ortaya koyduğu teorik ve deneysel argümanlar, bunların felsefî kökenleri göz önünde bulundurularak değerlendirilmektedir. (shrink)

Bu makale, Osmanlı döneminde, on yedinci yüzyılın ortası ile on sekizinci yüzyılın başında yaşamış olan Müneccimbaşı Ahmed Dede’nin ahlâk, ev idaresi ve siyasetten meydana gelen pratik felsefe türündeki Şerhu’l-Ahlâki’l-Adud şerhinin ahlâk ilmi bölümünü inceleme konusu yapmaktadır. Bu incelemenin iki iddiasından söz edilebilir. Birincisi, Müneccimbaşı ve yazdığı şerh, ahlâk felsefesi veya pratik felsefe açısından ve yazıldığı dönem dikkate alındığında, kadim olandan hareketle yenilenme veya kadim olanı güncelleme olarak tanımlanabilir. Fakat felsefî ahlâk bağlamında, kadim olanı yenileme veya güncelleme, yöntemlerin ayrıştırılması şeklinde değil, (...) yöntemlerin bütünleştirilme alanının daha da genişletilmesi çerçevesinde gerçekleştirilmek istenmiştir. İkinci iddia ise, İşrâkî hikmetin amacı olan soyut nurların hakikatini görmek ve bilmek için Meşşâî felsefedeki insanî nefsin düşünce gücünün erdemi olan hikmet vasıtasıyla insanî nefsin arzu ve öfke gücünden kaynaklanan huyları ve davranışları nicelik ve nitelik açısından orta ve itidalli hale getirme anlamına gelen erdem teorisinin tasavvufî düşünceye ait olan bedensel ve cismanî hazlardan ve diğer şeylerden riyazet ve mücahedeyle arınma ve soyutlanma yöntemiyle birleştirilmesinin problemli olduğunu ifade etmektir. (shrink)

Bu çalışma, tıp-geometri ilişkisi bağlamında burhânın farklı disiplinler arasında taşınmasına ilişkin tartışmaları incelemeyi hedeflemektedir. Aristoteles’in metabasis-yasağına göre bu iki disiplin araştırdıkları konuların özelliklerinden ötürü ayrı ayrı kompartımanlarda bulunmaları gerekiyordu. Ancak İkinci Analitikler’deki dairesel yaralarla ilgili kritik metnin derinlemesine incelenmesi, bizi bilimler arası etkileşimlerin sınırlarını yeniden gözden geçirmeye zorlamaktadır. Zira daha sonra İbn Sînâ, yine bu metin temelinde burhânın taşınma alanını genişletecektir. Ayrıca İbn Sînâ ve İbnü’n-Nefîs’in anatomik araştırmalarda da geometrik burhânları kullanmaya devam etmeleri, kısıtlama kuralının ancak itibari olduğunu ileri süren (...) yaygın görüşün aksine onu bir araştırmacının herhangi bir bilimsel incelemeye giriştiğinde mevcut bilimsel alt yapıyı ve mantık kurallarını da dikkate alması gerektiğini hatırlatan bir uyarı olarak anlamamız gerektiğini göstermektedir. Dolayısıyla farklı cinsler arasındaki geçişlerin ne zaman mümkün olduğu, tüm bu uyarıları dikkate aldıktan sonra farklı bir yöntemin izlendiği araştırmanın sonunda elde edilen neticenin belirli bir meselenin çözümüne yahut tahminî gerçeğe ulaşılmasına ne ölçüde katkıda bulunup bulunmadığına bağlıydı. (shrink)

İslâm felsefenin klasik dönem çalışmalarının ardından, on ikinci yüzyıl sonrasında ortaya çıkan yeni yapılanmanın resmini görmek ve sonraki süreci anlamak bakımından İbn Kemmûne dikkat çeken isimlerdendir. Bu makale onun daha önce akademik camiada tartışılmamış cisim teorisiyle ilgilidir. Bundan dolayı konu, mümkün bir mahiyet olarak cismin nasıl varlık kazandığı ve bu süreci yönlendiren ilkelerin tabiat alanına nasıl yansıdığı, cismin ne olduğu, kurucu unsurları, çeşitleri, nitelikleri ve eklentileri çerçevesinde tabiat felsefesi ve metafizikle bağlantılı olarak ele alınmıştır. Böylece İbn Kemmûne’ye göre ilk cismin (...) ilk felek olduğu, daha sonrakilerin sudûr süreci içerisinde meydana geldiği ve cismin sebebinin akıl olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca madde ve sûretten oluşan cismin; kesintisiz, kendisine işaret edilen ve aklen sonsuz bölünebilir bir cevher olduğu belirlenmiş, ancak cismin kurucu unsurlarından olan madde ve sûretin cevher kategorisi altında değerlendirilmediği görülmüştür. Diğer taraftan İbn Kemmûne’nin müstakil eserlerinde ve şerhlerinde Meşşâî ve İşrâkî geleneğin cisim hakkındaki temel iddialarına yaklaşımı gözden geçirilmiştir. Bu iddiaların detayında yapılan ispatlar ve akıl yürütmelerde, cismin tanımı ve tabiatı konusunda İbn Kemmûne’nin büyük oranda İbn Sînâ gibi, cismin nitelikleri ve eklentileri konusunda ise kısmen Sühreverdî gibi düşündüğü anlaşılmıştır. Çalışmada Sühreverdî’de dönüşüm geçiren İbn Sînâ’nın cisim teorisinin, İbn Kemmûne’de nasıl şekillendiği ve bu bağlamda özgün bir içeriğinin olup olmadığı araştırılmıştır. Böylece sistem kurucu olan her iki filozoftan sonra, İslâm düşüncesinde felsefî birikimin değişim, dönüşüm ve aktarım sürecini takip edebilmek açısından makalenin alana katkı sağlaması amaçlanmıştır. (shrink)