Résumé
À l'orée du XVIIIe siècle, Wilhelm Gottfried Leibniz et Friedrich Hoffmann critiquent la théorie médicale de Georg Ernst Stahl. Ils trient le vrai du faux. En l'occurrence, ils reprennent à leur compte la définition stahlienne de la respiration en l'extirpant de ses fondements animistes pour la placer dans une épistémologie soumise au principe de raison suffisante et au modèle mécanique. La découverte stahlienne consiste à penser la respiration comme ventilation calorifique à l'encontre de la conception antique: les iatromécaniciens reconnaissent la justesse de la notion stahlienne, ils essaient alors de la transposer dans un modèle mécanique de la ventilation. Cette reprise dans un contexte épistémologique différent implique une analyse critique de l'idée de découverte «vraie» dans son contenu, mais «fausse» dans ses hypothèses. Elle oblige en outre à interroger l'épistémologie de la connaissance médicale, en tant que science et thérapeutique, et ses liens avec les autres disciplines. En effet, si Leibniz philosophe et hoffmann médecin prennent au sérieux la théorie animiste de Stahl. c'est que l'importance de ses découvertes met en cause les fondements de la médecine.
Abstract
At the beginning of the XVIIIth century, Wilhelm Gottfried Leibniz and Friedrich Hoffmann criticize Georg Ernst Stahl's medical theory. They differenciate between unsound and true reasonings. Namely, they validate Stahl's definition of breath but extracting it from its animist basis and placing it in an epistemology obeying to the principle of sufficient reason and to the mechanical model. The stahlian discovery consists in understanding breath as a calorific ventilation against the ancient conception; the iatromechanists recognize its accuracy, but they try then to transpose it to a mechanical model of ventilation. Using it in a different epistemological context implies that they analyze the idea of discovery «true» in its contents, but «wrong» in its hypothesis. It impels to examine the epistemology of medical knowledge, as science and therapeutics, and in its links with the other scientific theories. Thus, if Leibniz as philosopher and Hoffmann as doctor consider Stahl's animism so important, it is because its discoveries question the fundamental principles of medicine.
Zusammenfassung
Am Anfang des 18. Jahrhunderts üben Wilhelm Gottfried Leibniz und Friedrich Hoffmann Kritik an Georg Ernst Stahls ärztlicher Lehre. Sie sortieren nach wahr und falsch. Sie übernehmen Stahls Definition der Atmung, lösen sie aber aus ihren animistischen Grundlagen heraus und stellen, sie in eine dem Prinzip vom hinreichenden Grund und mechanischen Modellen verpftichtete Epistemologie hinein. Stahls Entdeckung besteht im Verständnis der Atmung als wärmeerzeugende Ventilation, entgegen der antiken Vorstellung. Die Iatromechaniker erkennen die Berechtigung von Stahls Begriff und versuchen, ihn in ein mechanisches Modell der Ventilation zu übertragen. Diese Wiederaufnahme in einem anderen epistemologischen Zusammenhang gibt Anlass zur kritischen Analyse der Idee von Entdeckungen, die «wahr» in ihrem Inhalt, aber «falsch» in ihren Hypothesen sind. Außerdem muss man die Epistemologie des medizinischen Wissens als Wissenschaft und Therapie gleichermaßen und sein Verhältnis zu anderen Fächern hinterfragen. Wenn also Leibniz als Philosoph und Hoffmann als Arzt Stahls animistische Lehre ernst nehmen, verweist das darauf, dass seine Entdeckungen die Grundlagen der Medizin in Frage stellen.
Liste des références
Aristote, 1953,Petits traités d'histoire naturelle, trad. de RenéMugnier, Paris, Les Belles Lettres.
Aristote, 1967,Topiques, trad. de JacquesBrunschwig, Paris, Les Belles Lettres.
Aristote, 1971,Premiers analytiques, trad. de JeanTricot, Paris, Vrin.
Aristote, 1991,Problèmes, trad. de PierreLouis, Paris, Les Belles Lettres.
Berthollet (Claude Louis), 1802,Essai de statique chimique, Montpellier, Vve de Jean Martel aîné, rééd. Paris, Didot, 1803.
Borelli (Giovanni Alfonso), 1680–1681,De motu animalium, Rome, 2 vol., rééd. Gravenhage, Gosse, 1743;On the movement of animals, trad. angl. de PaulMaquet, Berlin, Springer Verlag, 1989.
Boyle (Robert), 1684, «Apparatus ad historiam naturalem sanguinis humani», inActa eruditorum publicata, Leipzig, Grossium et Gletitschium, p. 434–436.
Burchell (Howard B.), 1981, «Mechanical and hydraulic analogies in Harvey's discovery of circulation»,Journal of the History of Medicine, 36, p. 260–277.
Césalpin (Andréa), 1571,Quaestionum peripateticarum libri quinque, Venise, Juntas.
Charrak (André), 2003, «Huygens et la théorie musicale»,Revue d'histoire des sciences, t. LVI,1, janv.–juin, p. 59–78.
Debru (Armelle), 1996,Le Corps respirant. La pensée physiologique chez Galien, Leyde, Brill.
Descartes (René), 1964–1994,∄uvres, éd. CharlesAdam et PaulTannery, Paris, Vrin, 11 vol.
Duchesneau (François), 1982,La Physiologie des Lumières. Modèles et théories, La Haye, Maritus Nijhoff.
Dumas (Charles Louis), 1800–1803,Principes de physiologie ou Introduction à la science expérimentale, philosophique et médicale de l'homme vivant, Paris, Crapelet, 4 vol.
Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des techniques, mis en ordre et publié parDiderot etD'Alembert, 1777–1779, Genève, Pellet, 36 t.
Fludd (Robert), 1638,Philosophia moysaica. In qua Sapientia & scientia creationis & creaturarum Sacra vereque Christiana…, Gouda, Rammazenius.
Galien (Claude), 1547,De differentiis febrium tibri duo, Laurentio Laurentiano Florentino interprete, accurate per Simonem Thomam recogniti…, Leyde, Rovillium.
Galien (C.), 1625,Galeni opera, Venise, Juntas.
Galien (C.), 1821–1833,Opera omnia, éd., C. GottlobKühn, 20 vol., Leipzig, Carl Cnobloch, rééd. Hildesheim, Olms, 1964–1965.
Galien (C.), 1848,Fragments du Commentairede Galien sur le Timéede Platon, éd. bilingue français et grec établie par CharlesDaremberg, Paris, Masson.
Galien (C.), 1848–1854,∄uvres anatomiques, physiologiques et médicales de Galien, trad. de CharlesDaremberg, Paris, Baillière, 2 vol.
Galien (C.), 1968,On the usefulness of the parts of the body, trad. angl. de MargaretTallmadge May, New York, NY, Cornell University Press.
Grmek (Mirko D.), 1997,Le Chaudron de Médée. L'expérimentation sur le vivant dans l'Antiquité, Paris, Éditions de l'Institut Synthélabo (Pour le progrès de la connaissance).
Grmek (Mirko D.) etBernabeo (Raffaele), dir., 1997,Histoire de la pensée médicale en Occident, t. II: De la Renaissance aux Lumières, trad. de Maria LauraBardinet Broso, Paris, Seuil.
Hamou (Philippe), 2002,La Mutation du visible, Paris, Presses universitaires de France.
Hartmann (Fritz) etHense (Wolfgang), 1988, «Die Veränderungen in Leibniz' Plänen für eine Verbesserung medizinischer Forschung und ärtzlicher Praxis in seinen Entwürfen für Sozietäten und Akademien zwischen 1668 und 1706», inLeibniz. Tradition und Aktualität. V. Internationaler Leibniz-Kongreß, Vorträge, 1. Teil, Hanovre, Gottfried-Wilhelm-Leibniz-Gesellschaft, p. 344–346.
Hartmann (Fritz) etKrüger (Matthias), 1975, «Methoden ärztlicher Wissenschaften bei Leibniz»,Studia Leibnitiana, vol. XII, p. 235–247.
Hartmann (F.) etKrüger (M.), 1976, «Directiones ad rem medicam pertinentes»,Studia Leibnitiana, vol. VIII, p. 40–68.
Hippocrate, 1972,De alimento, éd. et trad. de RobertJoly, Paris, Collection des universités de France.
Hippocrate, 1988,Vents, trad. de Jacques,Jouanna, Paris, Les Belles Lettres.
Hippocrate, 2003,Maladie sacrée, texte établi et traduit par JacquesJouanna, Paris, Les Belles Lettres.
Hoffmann (Friedrich), [1718]–1720a,Medicina rationalis systemica, Halle, Renger, rééd.in Hoffmann, 1748, vol. I–IV.
Hoffmann (F.), [1718]–1720b,Philosophiae corporis humani, Halle, Renger, rééd.in Hoffmann, 1748, vol. I, p. 27–476.
Hoffmann (F.), 1739–1743,La Médecine raisonnée de M. Fr. Hoffmann, trad. de Jacques JeanBruhier, Paris, Briasson, 9 vol.
Hoffmann (F.), 1748,Opera omnia physico-medica, 1re éd. 1740, ici Genève, Fratres de Tournes, 4 vol.
Hoffmann (F.), 1749,Commentarius de differentia inter ejus doctrinam medicomechanicam, et Georgii Ernesti Stahlii medico-organicam, éd.in Id.,Operum omnium physico-medicorum supplementum, Genève, Fratres de Tournes, vol. I, IIe part., p. 1–80.
Hoffmann (Paul), 1984, «La théorie de l'âme dans laMedicina rationalis systemica de Friedrich Hoffmann»,Revue de synthèse, 3e sér., t. CV,113–114, no spéc:Médecine et sciences de la vie au xviii e siècle, janv.–juin, p. 55–82.
Huygens (Christiaan), 1888–1950,∄uvres complètes, éd. La Société hollandaise des sciences, La Haye, Martinus Nijhoff, 23 vol.
King (Lester S.), 1964, «Stahl and Hoffmann. A study in xviiith century animism»,Journal of the History of Medicine and Allied Sciences, 19, April, p. 118–130.
Koyré (Alexandre), 1964,Études newtoniennes, Paris, Gallimard.
Lavoisier (Antoine Laurent de), 1920,Mémoires sur la respiration et la transpiration des animaux, Paris, Gauthier-Villars.
Leibniz (Wilhelm Gottfried), 1768,Opera omnia, éd. LouisDutens, Genève, Fratres de Tournes, 6 vol.
Leibniz (W. G.), 1926,Sämtliche Schriften und Briefe, Berlin/Darmstadt, Akademie Verlag, Reihe II, Bd I.
Leibniz (W. G.), 1965,Die Philosophischen Schriften, Hrsg. Carl ImmanuelGerhardt, Hildesheim, Olms, 7 vol.
Leibniz (W. G.), 2004,La Controverse entre Stahl et Leibniz, Paris, Vrin.
Lemoine (Albert), 1864,Le Vitalisme et l'animisme de Stahl, Paris, Baillière.
Locqueheux (Robert), dir., 1996,Préhistoire et histoire de la thermodynamique classique, no spéc. desCahiers d'histoire et de philosophie des sciences, 45, déc.
Malpighi (Marcello), 1661,De pulmonibus observationes anatomicae, Bologne, Ferronius, inOpera omnia, Londres, R. Scott, 1686, t. II, p. 133–144.
Malpighi (M.), 1666a,De liene, Bologne, Ferronius, inOpera omnia, Londres, R. Scott, 1686, t. II, p. 101–122.
Malpighi (M.), 1666b,De viscerum structura exercitationes anatomicae, Bologne, Jacopo Monti.
Mayow (John), 1669,Tractatus duo, Oxford, H. Hall for R. Davis.
Mayow (J.), 1674,Opera omnia medico-physica, tractatibus quinque comprehensa, Oxford, Sheldoniano, rééd. Gravenhage, Leers, 1681.
Perrault (Claude), 1680,Éclaircissement de la circulation de la sève des plantes, rééd inMémoires pour servir à l'histoire naturelle des animaux et des plantes par Messieurs de l'Académie royale des sciences. Amsterdam, Pierre Mortier, 1736.
Piquemal (Jacques), 1993, «Histoire des idées sur la respiration», ——in Id.,,Essais et leçons d'histoire de la médecine et de la biologie, Paris, Presses universitaires de France, p. 113–174.
Platon, 1961,République, trad. d'ÉmileChambry, Paris, Les Belles Lettres.
Platon, 1967,Théétète, trad. d'ÉmileChambry, Paris, Garnier-Flammarion.
Platon, 1969,Phédon, trad. de MoniqueDixsaut, Paris, Garnier-Flammarion.
Les Présocratiques, 1988, éd. Jean-PaulDumont Paris, Gallimard.
Rather (Lelland J.) etFrerichs (John B), 1968, «The Leibniz-Stahl controversy. I. Leibniz'opening objections to theTheoria medica vera»,Clio Medica, vol. III, p. 21–40.
Rather (L.J.) etFrerichs (J.B.), 1970, «The Leibniz-Stahl controversy. II. Stahl survey of the principal points of doubt»,Clio Medica, vol. V, p. 53–67.
Rey (Roselyne), 1997, «L'âme, le corps et le vivant», ——in. p. 117–156.
Roger (Jacques), 1963,Les Sciences de la vie dans la penée française du XVIII e siècle. La génération des animaux de Descartes à l'Encyclopédie, Paris Albin Michel.
Rotschuh (Karl), 1976a, «Hoffmann und die Medizingeschichte. Das hoffmannsche System und das Aetherprinzip», (erster Teil),Studien zu Friedrich Hoffmann, Südhoffs Archiv, Bd LX, Heft 2, p. 162–193.
Rotschuh (K.), 1976b, «Hoffmann, Descartes und Leibniz» (zweiter Teil),Studien zu Friedrich Hoffmann, Südhoffs Archiv, Bd LX, Heft 3, p. 235–270.
Rufus D'Éphèse, 1879,Œuvres de Rufus d'Éphèse, trad. de CharlesDaremberg, Paris, Baillière.
Sanctorio (Jean-Dominique), 1690,De statica medicina et de responsione ad staticomasticem ars Sanctorii Sanctorii… aphorismum sectionibus octo comprehensa editio postrema, 1re éd, Venise, 1614, ici Lyon, Cellier.
Servet (Michel), 1953,A translation of his non theological writings, Philadelphie, PA, American Philosophical Society.
Stahl (Georg Ernst), 1702,De motu tonico vitali, Halle, Litteris C. Henckelii;Du mouvement tonique vital et le mouvement particulier du sang qui en provient trad. franç. ——in, 1859–1864, vol. VI, p. 475–548.
Stahl (G. E.), 1906a,Paroenesis ad aliena medica doctrina, Halle, ——rééd.in. vol. II, p. 389–504.
Stahl (G.E.), 1706b,De scriptis suis ad hunc diem schediasmatibus vindiciae quaedam et indicia, ——rééd.in. p. 133–188.
Stahl (G.E.), 1715,Opusculum chymico-physico-medicum, Halle, Litteris et Impensis Orphanotrophei.
Stahl (G. E.), 1720,Negotium otiosum, seu Skiamaxia adversus positiones aliquas fundamentales theoriae verae medicae a Viro quodam celeberrimo intentata sed adversis armis conversis enervate, Halle, Litteris et Impensis Orphanotrophei.
Stahl (G. E.), 1737,Theoria medica vera, physiologiam et pathologiam, tanquam doctrinae medicae partes vere contemplativas, e naturee et artis veris fundamentis intaminata ratione et inconcussa experientia sistens, éd. Johann JoachimJuncker, Halle, Litteris et Impensis Orphanotrophei.
Stahl (G. E.), 1859–1864,Œuvres médico-philosophiques et pratiques, trad. de ThéodoseBlondin, Paris, Baillière, 6 vol.
Sticker (Bernhard), 1969, «Naturam cognosci per analogiam. Das Prinzip der Analogie in der Naturforschung bei Leibniz», inAkten des Internationalen Leibniz'Kongresses, Studia Leibnitiana, Hanovre, 1966, Wiesbaden, Steiner Verlag vol. II, p. 176–209.
Temkin (Owsei), 1977,The Double Face of Janus. The historiography of ideas in medicine, Baltimore, MD/Londres, Johns Hopkins, University Press.
Van Leeuwenhoek (Antoni), 1685,Arcana naturae, spe et beneficio exquisitorum microscopiorum detectae, variisque experimentis demonstrata, Leyde, Boutesteyn;Anatomia seu interiora rerum…, trad. latine, Leyde, Boutesteyn, 1687.
Van Leeuwenhoek (A.), 1689,Continuatio epistolarum arcanorum naturae, rééd. Leyde, Boutesteyn, 1696.
Author information
Authors and Affiliations
Corresponding author
Additional information
SarahCarvallo, née en 1970, est maître de conférences en philosophie à l'École centrale de Lyon. Ses travaux portent sur l'histoire et la philosophie de la médecine à l'âge classique. Ils s'intègrent au séminaire de recherche «Histoire et philosophie des sciences-Rhône Alpes», dont le thème concerne en 2003–2004 la nouveauté, en 2005–2006 la mathématisation.
About this article
Cite this article
Carvallo, S. Stahl, Leibniz, Hoffmann et la respiration. Rev synth 127, 43–75 (2006). https://doi.org/10.1007/BF02962621
Issue Date:
DOI: https://doi.org/10.1007/BF02962621