Skip to main content
SpringerLink
Log in

Józef Tischner’s interpretation and praxis of phenomenology in the context of Polish society under communist regime

  • Published:
Studies in East European Thought Aims and scope Submit manuscript

“Participation has become a call for us.

But what does it mean?.

We shall still have to give thought to this”.

Józef Tischner (1977c, p. 2).

Abstract

Józef Tischner’s role in co-shaping the social consciousness of Polish society was significant. His axiology based on phenomenological method concerned both an individual subject and a community. A big part of his reflections was dedicated to the community with which this priest-philosopher felt the special bond. This justifies the searching for connections between Tischner’s philosophical thought and sociological characteristics of the society which he felt responsible for. The article focuses on the period of the communist rule and the so-called socialist reality. Its first objective is to present Tischner’s creative reception of phenomenology, mainly Husserlian one, along with showing how it was specified by his place and time. The other objective of the article is to show how circumstances of living under the communist regime influenced social attitudes and made Poles retentive of Tischner’s thought.

This is a preview of subscription content, log in via an institution to check access.

Access this article

Log in via an institution

Price excludes VAT (USA)
Tax calculation will be finalised during checkout.

Instant access to the full article PDF.

Institutional subscriptions

Similar content being viewed by others

Notes

  1. Polish verb ‘wymyślać’ has these two meanings.

  2. Cf. e.g. Husserl’s statement that “To live as a person is to live in a social framework, wherein I and we live together in community and have the community as a horizon” (Husserl 1935/1965, p. 150; see also: Duranti 2010).

  3. Of course, if we alleged that the state of consciousness of Polish society members throughout the period of communism was unvarying we would be denying facts, and in addition, the crucial assumptions that Józef Tischner followed. Nonetheless, it is impossible in this article to undertake the task of showing evolution (sometimes fluctuations) of social moods, self-knowledge, social views and attitudes during the communist times.

  4. It is a title of Czesław Miłosz’s book written in 1953, describing the seduction mechanisms which plagued Polish intellectuals under Stalinism.

  5. The yearning for authenticity found expression in a variety of fields. For instance, a song with a refrain repeating: “Chcemy być sobą” [“We want to be ourselves”], recorded by the Polish rock band “Perfect” in 1981 was sung with the audience at each concert of the group throughout the 1980s. The most famous Zbigniew Herbert’s poem was “Przesłanie Pana Cogito”(“The Envoy of Mr. Cogito”, transl. Bogdana Carpenter) with its last words: “Be faithful Go.” It is recognised that Herbert's series of poems was a part of social consciousness of those times. As Anna Nasiłowska (1988) emphasises, Mr. Cogito as an intellectual does not negate “the definition of man as animal rationale, but this must be supplemented by adding the concept of the ethical subject” (p. 25). This ethics “requires courage, sacrifice, and loyalty to the way which you can barely see. It allows you only to see that you belong to the hoi polloi who live now as well as to the past generations” (p. 27).

  6. The essence of Polish variant of amoral familism was seen in the limitation of moral behaviours to the realm of privacy. On the other hand, the meaning and the capacity of the private sphere is moulded by historical tradition and varies from society to society. In Poland a part played by the private sphere grew each time when possibility of performing important functions in the field of public institutions decreased. One of the arguments against the thesis of amoral familism is that in the private realm the matters of much wider community were discussed, including a lot of political topics.

  7. For instance, owners of private cars spontaneously offered a lift to non-motorised strangers waiting for highly unreliable public transport (the example comes from the author's personal observations and experiences).

  8. This distinction applies a different understanding of ‘crisis.’ In this case, crisis has a potential of change or breakthrough and therefore of hope.

  9. Jan Patočka should be recalled here, a very influential figure in Czechoslovakia. In his variant of phenomenology, the axiological dimension is the basic feature of the world, and a subject is put in situations that require a heroic attitude. Patočka asserts that “this world of life is a world of good and evil, and subjectivity is the subjectivity of the drama of good and evil” (1987, p. 155).

References

  • Banfield, E. C. (1958). The moral basis of a backward society. Glencoe, Ill: The Free Press, University of Chicago.

    Google Scholar 

  • Bobko, A. (2003). Wstęp. Józefa Tischnera myślenie o człowieku. In J. Tischner & O. Człowieku (Eds.), Wybór pism filozoficznych (p. V-L). Wrocław: Zakład Narodowy Ossolińskich – Wydawnictwo.

    Google Scholar 

  • Bonowicz, W. (2007). Ks. Józef Tischner. Warszawa: Świat Książki.

    Google Scholar 

  • Borowik, I. (1997). Procesy instytucjonalizacji i prywatyzacji religii w powojennej Polsce. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

    Google Scholar 

  • Casanova, J. (1994). Public religions in the modern world. Chicago: University of Chicago Press.

    Google Scholar 

  • CBOS. (2007). Opinie o działalności Kościoła, BS/37/2007. Warszawa: Centrum Badania Opinii Społecznej.

    Google Scholar 

  • Davies, N. (1981). God’s playground: A history of Poland (Vol. II)., 1795 to the Present Oxford: Clarendon Press.

    Google Scholar 

  • Duranti, A. (2010). Husserl, intersubjectivity and anthropology. Anthropological Theory, SAGE Publications, 10. Retrieved June 4, 2018 from http://www.sscnet.ucla.edu/anthro/faculty/duranti/Husserl-Intersubject-AT.pdf.

  • Dyczewski, L. (1993). Kultura polska w procesie przemian. Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski.

    Google Scholar 

  • Giza-Poleszczuk, A. (1991a). Stosunki międzyludzkie i życie zbiorowe. In M. Marody (Ed.), Co nam zostało z tych lat… Społeczeństwo polskie u progu zmiany systemowej (pp. 69–105). London: Aneks.

    Google Scholar 

  • Giza-Poleszczuk, A. (1991b). Kultura społeczna. In M. Marody (Ed.), Co nam zostało z tych lat… Społeczeństwo polskie u progu zmiany systemowej (pp. 154–192). London: Aneks.

    Google Scholar 

  • Husserl, E. (1965). Philosophy and the crises of European man. In E. Husserl (Ed.), Phenomenology and the crisis of philosophy (pp. 149–192). New York: Harper Torchbooks.

    Google Scholar 

  • Husserl, E. (1970a). The crises of the sciences as expression of the radical life-crisis of European Humanity. In E. Husserl & D. Carr (Eds.), The crises of european sciences and transcendental phenomenology: an introduction to phenomenological philosophy (pp. 3–18). Evanston: Northwestern University Press.

    Google Scholar 

  • Husserl, E. (1970b). An attitude of natural science and the attitude of humanistic science. Naturalism, dualism, and psychophysical psychology. In E. Husserl & D. Carr (Eds.), The crises of European sciences and transcendental phenomenolog: an introduction to phenomenological philosophy (pp. 315–334). Evanston, IL: Northwestern University Press.

    Google Scholar 

  • Koralewicz, J., & Wnuk-Lipiński, E. (1990). Obraz społeczeństwa w świadomości zbiorowej. In E. Wnuk-Lipiński (Ed.), Grupy i więzi społeczne w systemie monocentrycznym (pp. 11–35). Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.

    Google Scholar 

  • Krasnodębski, Z. (2005). Demokracja peryferii. Gdańsk: Słowo/obraz/terytoria.

    Google Scholar 

  • Kurczewski, J. (1989). Co to jest klasa średnia w Polsce? Więź,364(2), 18–33.

    Google Scholar 

  • Majkowski, W. (1985). People’s Poland. Patterns of social inexuality and conflict. Westport, CT: Greenwood Press.

    Google Scholar 

  • Marody, M. (1991). Jednostka w systemie realnego socjalizmu. In M. Marody (Ed.), Co nam zostało z tych lat… Społeczeństwo polskie u progu zmiany systemowej (pp. 220–269). London: Aneks.

    Google Scholar 

  • Mazgaj, M. S. (2010). Church and state in communist Poland: A history, 1944–1989. Jefferson, NC: McFarland Publishers.

    Google Scholar 

  • Miłosz, Cz. (1998). Piesek przydrożny. Kraków: Wydawnictwo Znak

    Google Scholar 

  • Nasiłowska, A. (1988). Pan Cogito i patos. Więź,353(3), 22–29.

    Google Scholar 

  • Nowak, S. (1979). System wartości społeczeństwa polskiego. Studia Socjologiczne,4, 155–173.

    Google Scholar 

  • Patočka, J. (1987). Świat naturalny i fenomenologia: teksty filozoficzne. Kraków: Papieska Akademia Teologiczna.

    Google Scholar 

  • Rychard, A. (1990). Doświadczenia z badań „Polacy z lat osiemdziesiątych”. In A. Giza-Poleszczuk & E. Mokrzycki (Eds.), Teoria i praktyka socjologii empirycznej (pp. 109–115). Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.

    Google Scholar 

  • Siciński, A. (1983). Dwie socjologie: czasu stabilizacji i czasu kryzysu. In A. Siciński (Ed.), Styl życia, obyczaje, ethos w Polsce lat 70-tych z perspektywy roku 1981 (pp. 9–18). Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.

    Google Scholar 

  • Staniszkis, J. (1989). Konstytuowanie się podmiotów społecznych w realnym socjalizmie. In J. Staniszkis (Ed.), Ontologia socjalizmu (pp. 101–123). Warszawa: Wydawnictwo In Plus

  • Sztompka, P. (2002). Socjologia: Analiza społeczeństwa. Kraków: Wydawnictwo Znak.

    Google Scholar 

  • Tarkowska, E., & Tarkowski, J. (1990). „Amoralny familizm”, czyli o dezintegracji społecznej w Polsce lat osiemdziesiątych. In E. Wnuk-Lipiński (Ed.), Grupy i więzi społeczne w systemie monocentrycznym (pp. 37–69). Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.

    Google Scholar 

  • Tarnowski, K. (1985). „Myślenie według wartości” Józefa Tischnera. Znak,373(12), 32–49.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1967). U źródeł współczesności. Tygodnik Powszechny,963(28), 1–2.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1970a). Chochoł sarmackiej melancholii. Znak,196(10), 1243–1254.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1970b). Impresje aksjologiczne. Znak,188/189(2/3), 204–219.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1970c). O co właściwie chodzi? Znak,193/194(7/8), 1013–1027.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1970d). Schyłek chrześcijaństwa tomistycznego. Znak,187(1), 1–26.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1970e). W poszukiwaniu istoty wolności. Znak,193/194(7/8), 821–838.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1971). Perspektywy hermeneutyki. Znak,200/201(2/3), 145–172.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1972a). Od prawdy sądu do prawdy egzystencji. Analecta Cracoviensia,4, 51–67.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1972b). Rewolucja i patologia nadziei. Tygodnik Powszechny,1211(15), 1–2.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1972c). Swemu istnieniu zaufać. Znak, nr,221(11), 1557–1562.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1972d). Wartości etyczne i ich poznanie. Znak,215(5), 629–646.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1973a). Filozofia i ludzkie sprawy człowieka. Znak,223(1), 18–30.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1973b). Genesis z ducha. Znak,224(2), 190–207.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1973c). Martina Heideggera milczenie o Bogu. Znak,228(6), 688–706.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1973d). Wiązania nadziei. Znak,231(9), 1106–1118.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1974). Filozofia i chrześcijaństwo. Tygodnik Powszechny,1306(5), 3–4.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1975a). Ethos wolności. Znak,248(2), 185–194.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1975b). Wstęp. Świat ludzkiej nadziei. Wybór szkiców filozoficznych 1966–1975 (pp. 9–12). Wydawnictwo Znak: Kraków.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1977a). Czym jest filozofia, którą uprawiam. Odpowiedź na ankietę. Znak,281–282(11–12), 1354–1358.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1977b). Fenomenologia a socjologia. Znak,279(9), 1040–1053.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1977c). Refleksje nad myśleniem i uczestnictwem. Tygodnik Powszechny,1506(49), 1–2.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1977d). Tomizm bez mitologii. Tygodnik Powszechny,1474(17), 1–2.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1978a). Myślenie według wartości. Znak,289–290(7–8), 957–970.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1978b). Prawda bycia i wolności, czyli filozofia po Heideggerze. Tygodnik Powszechny,1540(31), 1–2.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1978c). Sztuka etyki. 1993, 383–393. Tygodnik Powszechny,1517(8), 4–5.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1978d). W kręgu myśli Husserlowskiej. Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej,24, 215–236.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1978e). Zakorzenienie. W Drodze,63(11), 24–26.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1979). Świadectwo heroicznemu myśleniu. Tygodnik Powszechny,1610(48), 1–6.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1980). Wspólnota. Tygodnik Powszechny,1659(45), 1–7.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1981a). Myślenie z wnętrza metafory. Znak,321(3), 240–252.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1981b). Więcej światła. Homilia ks. Józefa Tischnera. Tygodnik Solidarność,30, 8.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1982a). Etyka wartości i nadziei. In D. Hildebrand, J. A. Kłoczowski, J. Paściak, & J. Tischner (Eds.), Wobec wartości (pp. 51–148). Poznań: W drodze.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1982b). Prawda i sprawiedliwość. Tygodnik Powszechny,1745(49), 1–7.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1985). Nadzieja szukająca prawdy. Znak,373(12), 3–14.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1989a). Fenomenologia. In J. Tischner (Ed.), Filozofia współczesna (pp. 14–21). Kraków: Instytut Teologiczny Księży Misjonarzy.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1989b). Horyzonty fenomenologii Husserla. In J. Tischner (Ed.), Filozofia współczesna (pp. 22–40). Kraków: Instytut Teologiczny Księży Misjonarzy.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1989c). Odziedziczyć nadzieję. Przekrój,2321–2323, 5.

    Google Scholar 

  • Tischner, J. (1989d). Rozumienie—dziejowość—prawda. In J. Tischner (Ed.), Filozofia współczesna (pp. 170–181). Kraków: Instytut Teologiczny Księży Misjonarzy.

    Google Scholar 

  • Wesołowska, A. (2012). Aksjologiczna interpretacja świadomości egotycznej. Od „ja” transcendentalnego do „ja” aksjologicznego. Przegląd Filozoficzny,82(2), 329–347.

    Google Scholar 

  • Wesołowska, A. (2015). Aksjologiczność sfery egotycznej w ujęciu Tischnera. Studia z Historii Filozofii,3, 109–126.

    Google Scholar 

  • Wnuk-Lipiński, E. (1982). Dimorphism of values and social schizophrenia: a tentative description. Sisyphus: Sociological Studies,3, 81–89.

    Google Scholar 

  • Ziółkowski, M. (2005). Zmiany systemu wartości. In J. Wasilewski (Ed.), Współczesne społeczeństwo polskie. Dynamika zmian (pp. 145–174). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

    Google Scholar 

  • Znak. (1974). O odpowiedzialności filozofa. Dyskusja w Redakcji „Znaku”. Znak,240(6), 702–741.

    Google Scholar 

Download references

Author information

Authors and Affiliations

  1. Institute of Sociology, University of Szczecin, ul. Krakowska 71-79, Room 157, 71-017, Szczecin, Poland

    Anna M. Królikowska

Authors
  1. Anna M. Królikowska
    View author publications

    You can also search for this author in PubMed Google Scholar

Corresponding author

Correspondence to Anna M. Królikowska.

Additional information

Publisher's Note

Springer Nature remains neutral with regard to jurisdictional claims in published maps and institutional affiliations.

Rights and permissions

Reprints and permissions

About this article

Check for updates. Verify currency and authenticity via CrossMark

Cite this article

Królikowska, A.M. Józef Tischner’s interpretation and praxis of phenomenology in the context of Polish society under communist regime. Stud East Eur Thought 71, 309–329 (2019). https://doi.org/10.1007/s11212-019-09349-y

Download citation

  • Published:

  • Issue Date:

  • DOI: https://doi.org/10.1007/s11212-019-09349-y

Keywords

Search

Navigation