In Nederland worden al geruime tijd zowel op landelijk als op lokaal niveau en zowel vanuit het beleid als door bezorgde ouders uiteenlopende inspanningen geleverd om onderwijssegregatie tegen te gaan. In dit artikel wordt betoogd dat we desondanks voor een zware opgave staan, aangezien het uitoefenen van individuele vrijheid en het streven naar sociale gelijkheid voor spanningen kan zorgen. In het artikel wordt de stelling uitgewerkt dat sociale integratie in het onderwijs via gemengde scholen niet per se de (...) enige en beste manier is om het ideaal van gelijke kansen te realiseren. Verder stellen we dat een onderscheid moet worden gemaakt tussen vrijwillige en onvrijwillige vormen van onderwijssegregatie. Als alternatief voor integratie worden daarom de mogelijkheden voor vrijwillige separatie geëxploreerd. (shrink)

Alle mensen dromen van vrijheid en vervulling. Iedereen wil de gebreken van het bestaan opheffen, wegdromen, uitdoven, verdoven. wat dan ook om er maar aan te ontsnappen. In 'Grootse dromen' onderzoekt André Nusselder de onbewuste drijfveren van de mens. De Duitse filosoof G.W.F. Hegel en de Franse psychoanalyticus Jacques Lacan zijn daarbij zijn belangrijkste gesprekspartners. In zijn fundamentele beschouwing van het ego, de betekenis van de ander, rivaliteit en verbondenheid stuit Nusselder op de grote kwesties van deze tijd: identiteit, (...) gemeenschap en het verlangen naar vrijheid.00André Nusselder (1969) is filosoof en docent Onderwijs & Technologie. Hij publiceerde eerder 'Interface Fantasy' en 'The Surface Effect. The Screen of Fantasy in Psychoanalysis'. In 2021 verscheen bij Boom zijn eerste Nederlandstalige werk, 'Meer dan de mens alleen' (genomineerd voor de Socratesbeker 2022). (shrink)

Historische schets van de ontwikkeling van de natuurwetenschappen, gevolgd door een beschrijving van de huidige praktijk van het onderwijs in de natuur- wetenschap, met bespreking van de toegepaste onderwijsprojecten, en een pleidooi voor vernieuwing.

Is de herhaling mogelijk? Deze ogenschijnlijk simpele vraag vormt het uitgangspunt van De herhaling. Een proeve van experimenterende psychologie door Constantin Constantius (1843), een van de meest curieuze geschriften uit het oeuvre van Søren Kierkegaard. In dit artikel worden twee aspecten aan de orde gesteld die De herhaling tot een nog altijd belangrijk boek maken: 1) De ongewone filosofische stijl die in dit boek ontwikkeld wordt en 2) De eigenzinnige opvatting over vrijheid en subjectiviteit die er onder de noemer (...) 'de herhaling' in naar voren wordt gebracht. Zoals de ondertitel 'een proeve van experimenterende psychologie' al aangeeft, is De herhaling geen klassieke filosofische verhandeling waarin op systematische wijze wordt uitgelegd wat er onder de herhaling - als filosofische begrip - verstaan moet worden. Integendeel, het is een uiterst experimenteel boek waarin een nieuwe filosofische stijl wordt geïntroduceerd. Er wordt zodoende nergens een eenduidige definitie gegeven van de herhaling in filosofische zin die ik in het vervolg zal aanduiden als de 'existentiële herhaling'. Sterker nog, de twee verschijningsvormen van de herhaling - de alledaagse en de existentiële herhaling - worden telkens welbewust met elkaar verward. Pas in de afsluitende brief aan de echte lezer van dit boek wordt duidelijk in welke richting we het verschil tussen deze twee vormen van herhaling moeten zoeken. (shrink)

Religion in education in South Africa and the Netherlands: A comparative study. The aim of this article is the reconstruction and comparison of the historical evolution of the place and role of religion in education in South Africa and in the Netherlands. The article commences with an overview of the historical evolution of the place and role of religion in education, up to the present, and a discussion of the dissatisfaction and objections which could be and which have been levelled (...) against the current situation. The Netherlands has followed a more accommodating policy and practice regarding religious beliefs and diversity than the international norm. While South Africa can learn much from the Dutch approach to the problem of religion in education, this approach has also been challenged in recent times. In both systems, controversy about the accommodation of religion in education has given rise to tension between the notions of freedom, tolerance and accommodation, on the one hand, and the acknowledgement of human rights and the need for social cohesion on the other. Other considerations to be taken into account in this regard are the downsides of providing a partisan, confessional type of education that could hinder learners in maintaining themselves in the outside world. The trend in modern society is towards individualised belief systems, not collective ones. And the warning to be heeded is that the line between education and indoctrination is thin. The current Dutch model, despite the problems that it currently encounters, could provide direction in respect of all these issues. Contribution: The article concludes with an educational-philosophical perspective regarding the question as to how educationists and educators could guide learners to a state where they can independently decide about their personal religious orientation, given the fact that they are now living in a time when relativism prevails, also in terms of religion and faith. (shrink)

Deze korte studie biedt niet de zoveelste inleiding in het denken van Spinoza, maar doet verslag van de persoonlijke, vijfentwintig jaar durende zoektocht om de vaak moeilijke thema's van Spinoza onder de knie te krijgen. Om via Spinoza's filosofie meer te begrijpen van de wereld en van het eigen leven. Om de vreugde te ervaren die dit verbeterde inzicht, in oorzaken en gevolgen, en ook in de eigen beperktheid, ons biedt. Elk hoofdstuk gaat over een onderwerp dat de auteur bijzonder (...) aanspreekt. Bestaat er een levenswil, Spinoza's conatus, die mensen voort doet leven ook onder de meest bittere omstandigheden? Is kennis en inzicht gradueel van aard? Wat is het verschil tussen adequate en inadequate kennis van de oorzaken van ons handelen? Hoe ontwikkelt een machtsstaat zich tot een rechtsstaat? (shrink)

Een kleine politieke filosofie Moeten rokers vrij gelaten worden te roken in de horeca, of mag de staat hun dat verbieden? Is Laura Dekker vrij op zeilreis te gaan, of had de staat haar thuis moeten houden? Zijn allochtonen vrij hun eigen cultuur te behouden of moeten zij juist integreren? En zijn wij vrij om onze welvaart te vergroten ook als dat het klimaat grote schade toebrengt? Nadat onze vrijheid in de jaren zestig en zeventig enorm is toegenomen, beleven (...) we nu een periode waarin die vrijheid wordt herijkt. Het streven dat burgers vrij moeten zijn hun leven naar eigen goeddunken in te richten botst nu met de roep om 'grenzen aan de vrijheid'. Deze strijd om de vrijheid vormt het hart van vele controversiële politieke kwesties die het afgelopen decennium het publieke debat beheersten. In Het huis van de vrijheid bespreekt Rutger Claassen deze kwesties met een filosofische blik. Hij neemt stelling tegen eenzijdige opvattingen van vrijheid en verdedigt haar als het ideaal van de autonome burger. Dat ideaal vraagt er echter wel om vrijheid in samenhang te zien met andere politieke idealen, zoals welzijn, veiligheid, gelijkheid, democratie en gemeenschap. Claassen laat zien dat het vrijheidsideaal - ondanks alle kritiek - onmisbaar is, maar hij schetst ook hoe het komt dat het zo gemakkelijk voor totaal verschillende politieke programma's kan worden misbruikt. (shrink)

De indruk overheerst dat het vertrouwen in instellingen tanende is. Toch wordt deze indruk niet altijd ondersteund door bevragingen en statistieken. Als die indruk een mythe is, dan is de echte vraag: waarom worden we dan tot deze mythe aangetrokken? In dit essay wil ik ons verlangen naar vertrouwen plaatsen in een cultuur en in een denkkader waarin vrijheid en zelfbeschikking blijven primeren, en kijken naar hoe er vandaag theoretisch wordt nagedacht over vertrouwen en publiek beleid. Het valt te (...) betwijfelen of we het vertrouwen dat we zoeken op die manier zullen vinden. (shrink)

Deze studie onderzoekt de zin van de empirische sociale weten- schap voor de interpretatie van het menselijk bestaan. Ik vraag naar de betekenis van de sociale wetenschap voor het begrip van het menselijk bestaan als grondslag van rationaliteit en vrijheid. De analyse van de wetenschapsleer, de ethiek en de cultuurfilosofie van Max Weber levert een bijdrage aan de beantwoording van deze vraag. De filosofische vraagstelling die deze studie leidt is niet vreemd aan de inspiratie van Webers denken. Die inspiratie (...) is gelegen in de vraag naar het lot van de vrijheid van individuen onder voorwaarde van een gerati- onaliseerde wereld. In deze studie wordt de aandacht in hoofdzaak gericht op de filosofische grondslagen van Webers wetenschapstheoretisch en ethisch denken. De centrale leidraad van mijn interpretatie is de oppositie van feitelijkheid en idealiteit, en van immanentie en transcendentie. Daardoor kan een aantal belangrijke motieven van Webers denken rond rationaliteit en vrijheid aan het licht gebracht worden welke samenhangen met de filosofische grondslagen ervan. Weber heeft gesteld, dat het probleem van rationaliteit en vrijheid in onze samenleving alleen intellec- tueel zuiver gethematiseerd kan worden op basis van een empirisch wetenschappelijke benadering van de realiteit. Een dergelijke analyse moet zich los maken van de vooroordelen van een speculatieve geschiedfilosofie. Het sociaal-wetenschappe- lijk denken van Weber pretendeert empirische geldigheid en heeft daarom in zijn visie een antimetafysische strekking. Toch blijft zijn denken gebonden aan zeer specifieke vooron- derstellingen van filosofische aard welke hij ontleent aan de wetenschapslogica van zijn dagen. Het is een van de theses van deze studie dat Weber de filosofische grondslagen van zijn conceptie van sociale wetenschap verheldert door een beroep op te doen het neo-kantianisme van H. Rickert en de fenomenologie van E. Husserl. (shrink)

Als Plato de hedendaagse academie zou aanschouwen, zou hij niet alleen stomverbaasd zijn over de massificatie en de byzantijnse bureaucratie, maar gezien het ethische doel van de universiteit zou hij ook reden hebben om bezorgd te zijn.

Beschouwing door de rabbijn over het wetsvoorstel om onverdoofde, rituele slacht te verbieden, gezien als een aantasting van de vrijheid van godsdienst van zowel joden als moslims.

De relatie tussen wetenschap en samenleving is de afgelopen vijf decennia geleidelijk veranderd. In de periode vlak na de Tweede Wereldoorlog genoten onderzoekers relatieve onafhankelijkheid. Ze konden hun eigen onderzoeksonderwerpen en praktijken ontwikkelen en maakten de resultaten daarvan toegankelijk voor de samenleving met behulp van publicaties en onderwijs. De wetenschappelijke beoordelingscriteria bedachten de onderzoekers zelf, want zij waren de experts die konden beoordelen of onderzoek vindingrijk was, een heldere methodologie gebruikte en een goede vraagstelling had en of de resultaten (...) bestaande inzichten omverwierpen, verdiepten of verbreedden. (shrink)

In 1974 werd voor het eerst op een Nederlandse school het eindexamen filosofie afgenomen. 13 VWO leerlingen namen daaraan deel. Deze Gideonsbende is sindsdien gestaag gegroeid, de laatste jaren zelfs zo sterk, dat van een kleine bende geen sprake meer kan zijn. In 2007 werd op 158 VWO scholen het eindexamen filosofie afgenomen, waaraan 2861 leerlingen deelnamen. Bovendien is het sinds 2000 ook mogelijk om op de HAVO eindexamen filosofie te doen. In 2007 gebeurde dat op 57 scholen, waaraan 801 (...) leerlingen deelnamen.1 Dit zijn voor een ieder die liefde voor filosofie heeft natuurlijk spectaculaire gebeurtenissen. (shrink)

Wie ‘Mill’ zegt, zegt in eerste instantie bovenal ‘vrijheid’ en ‘utilisme’. In hun onderling verband vormen deze begrippen nog steeds een sterke verwoording van het zelfbegrip van de moderne mens. In de maakbare, nieuwe wereld van het modernisme ervaart de mens de mogelijkheid en wenselijkheid, de wereld naar eigen inzicht en ontwerp in te richten. Daarbij verlangt hij zo veel mogelijk verschoond blijven van onderdrukkende, traditionele, paternalistische machten, of die nu van de overheid komen of uit de samenleving. Richtsnoer (...) vormt niet meer louter de morele wet die hij zichzelf oplegt, of door anderen opgelegd krijgt, maar het systeem van sociale wetten zoals dat wordt geformuleerd in de positieve wetenschap: de economie en de sociologie. (shrink)

Traces of and tracks towards philosophy and philosophizing in Flemish secondary education At present philosophy has only a minor place in the Flemish secondary education curriculum. In the first part of the article, I defend the view that philosophy deserves a place as an autonomous subject in the final two years of secondary school. I sketch the content of such a philosophy course and I propose a didactical model for this course. The second part of the article discusses social tendencies (...) that explain the current debate over whether there should be more philosophy in secondary schools. In the third part I try to explain why philosophy still lacks a structural place in Flemish secondary education. Finally I present a survey of ‘traces’ of philosophy and philosophizing in Flemish secondary education and I formulate a conclusion. (shrink)

Een vrije en veerkrachtige samenleving ontstaat niet vanzelf en blijft niet vanzelf bestaan. In dit themanummer verkennen we de publieke onderwijstaak van het hoger beroepsonderwijs om studenten te onderwijzen de gemeenschappelijke wereld én het publieke gesprek over die wereld centraal te stellen. Met dit themanummer willen wij iets tegenover het vigerende marktdenken zetten. We laten ons hierbij inspireren door het gedachtegoed van Hannah Arendt (1906–1975). Ze heeft uitgebreid geschreven over ‘het publieke’. Ze verbindt de inzet van wetenschappelijke kennis en technologie (...) met het politieke vraagstuk: willen we daadwerkelijk leven in de wereld die we aan het scheppen zijn? Arendts gedachtegoed biedt volop handvatten om op verschillende niveaus van het hoger beroepsonderwijs deze taak te doordenken en invulling te geven. (shrink)

In the last section of his Introduction to the Human Sciences Dilthey claims that from its very beginnings western metaphysics has been oriented towards a panlogistic goal that received its most adequate formulation in Leibniz’s principle of sufficient reason. According to Dilthey, this principle leaves little or no room for the sovereignity of the will and the personal freedom that man finds within his self-consciousness and lived experiences. In this paper we argue that Dilthey gives a rather one-sided and somewhat (...) distorted view not only of the goal of modern metaphysics, but also of the essence of human freedom. As a matter of fact the great metaphysicians of the 17th and 18th centuries considered the solution of the problem of human freedom the cornerstone of all metaphysics. However, unlike Dilthey, they sought to understand human freedom within the conceptual framework of grounds and reasons, thereby giving these notions a depth and a differentiation that are completely overlooked by Dilthey. (shrink)

Vrijheid van kunst betekent dat de maker vrij is om de kunst te maken die hij wil. Hij is degene die bepaalt wat hij maakt en hoe hij het gemaakte naar buiten brengt. Het publiek kan verschillend op de naar buiten gebrachte kunst reageren en kan eventueel de kunstenaar vragen verantwoording af te leggen. Een kunstenaar kan op dit verzoek ingaan, al hoeft dat in verreweg de meeste gevallen niet. Het afleggen van verantwoording beperkt de vrijheid van kunst (...) echter niet. Zij staat voor de dialoog die door kunstenaars zelf in bepaalde gevallen wordt gezocht, met name als het gaat om geëngageerde kunst. (shrink)

In a letter to Mesland (1645), Descartes suggests that "a greater freedom" consists in a positive faculty to follow "the worse", although "we see the better". What does such freedom presuppose? A good illustration of this kind of excess of the will, as suggested by Beyssade, is Attila, the "black hero" in one of Corneille's tragedies. This article tries to relate the possibility of that freedom with the very nature of the cogito.

Met de verlichting komt de mens centraal te staan als de verantwoordelijke in het spanningsveld van vrijheid en determinisme. Daarmee dreigt hij zich ook de schuld van alle kwaad op de hals te halen en wordt de theodicee een antropodicee. Hij kan daar op twee manieren onderuit komen: ofwel wordt alle dwingende natuurwetmatigheid secundair en is nog slechts het morele kwaad relevant, ofwel wordt de vrijheid zelf herleid tot het natuurlijk determinisme. Kant wist echter die spanning in het (...) verlichtingsdenken overeind te houden. (shrink)

Recensie van: Christoph Menke, Tmgodie im Sittlichen. Gerechtigkeit und Freiheit nach Hegel. Frankfurt: Suhrkamp, 1996. Paul Cobben, Postdialectische zedelijkheid. Ontwerp voor een Hegeliaans antwoord op Heidegger, Habermas, Derrida en Levinas. Kampen: Kok Agora, 1996. Hegels rechtsfilosofie speelt in de hedendaagse discussie tussen communitaristen en liberalen een belangrijke rol. Hij wordt door sommigen beschouwd als iemand die de vrijheid van het individu het primaat geeft - een echte liberaal dus -, dan wel als iemand die het individu ondergeschikt maakt aan (...) de gemeenschap, omdat indivi- dualiteit slechts binnen een gemeenschap kan ontstaan. Deze discussie vormt ook een deel van de achtergrond van Tragodie im Sittlichen en Postdialectische zedelijk- heid. Christoph Menke en Paul Cobben betogen beiden dat Hegel weliswaar te- kortgeschoten is in het doordenken van (aspecten van) de verhouding tussen indivi- du en gemeenschap, maar dat reeds in zijn eigen werk aanwijzingen te vinden zijn voor een correctie daarvan. Menke richt zich daarbij nadrukkelijker op de kant van het individu, Cobben meer op een herschrijving van de inrichting van de gemeen- schap. (shrink)

Internationale markten zijn de afgelopen decennia sterk mondiaal ontwikkeld en veel bedrijven zijn in deze geglobaliseerde context uitgegroeid tot belangrijke, quasi-politieke spelers. Deze stormachtige economische ontwikkelingen bieden kansen en welvaart aan velen, maar kennen echter ook schaduwzijden, van milieubelasting tot belastingontwijking. In deze bundel verkennen de auteurs het idee van de ‘open samenleving’ om vat te krijgen op deze nieuwe realiteit. De open samenleving naar het ideaal van Popper, waarin mensen de vrijheid hebben om hun mening uit te drukken, (...) initiatief te nemen, en elkaar tegen te spreken, wordt gezien als de grondslag voor vrijheid, welvaart, en vooruitgang. Deze bundel onderzoekt of de toegenomen openheid van markten de open samenleving als politiek ideaal dichterbij heeft gebracht. De auteurs werpen vanuit verschillende perspectieven een kritisch licht op de bedreigingen die voortvloeien uit mondiale markten en de toegenomen macht van ondernemingen. Ze stellen óók de vraag of het gedachtegoed van de open samenleving inspiratie kan bieden bij het tegengaan van die bedreigingen. Kunnen nieuwe vormen en interpretaties van ‘openheid’ worden gevonden, die tegenwicht bieden tegen de excessen van de vrijemarkteconomie? (shrink)

Inleiding tot het gedachtegoed van de Amerikaanse filosoof.

Hoe denken vrijdenkers, anarchisten en humanisten over opvoeding en onderwijs en hoe hebben ze bijgedragen aan de ontwikkeling van pedagogiek en onderwijs in Nederland? Dat zijn de vragen die in 'Tussen autonomie of humaniteit' centraal staan. Het boek beantwoordt deze vragen in drie casestudies binnen de periode 1850-1970. De eerste casus gaat over vrijdenkers rond 1860, een periode waarin een nieuwe schoolwet veel pedagogische discussies teweeg bracht over de rol van natuur en godsdienst in de school. In de (...) tweede casus (1912-1920) treden vrijdenkers en anarchisten op. Zij worden onderzocht tegen de achtergrond van de Eerste Wereldoorlog en de opkomst van de reformpedagogiek in Nederland. In de derde casus (1945-1970) staan de humanisten van het Humanistisch Verbond centraal en hun bijdrage aan de ontwikkeling van levensbeschouwelijk onderwijs en de openbare school. 0Deze casussen worden beschreven met de vraag voor ogen of deze groepen humanisten vooral autonomie in de opvoeding nastreefden of de bevordering van humaniteit. Dat levert een boeiend beeld op van de diversiteit van humanistische pedagogische perspectieven, waaronder het naturalistisch-romantische, het radicaal-kritische en het existentialistische perspectief. (shrink)

Johannes Duns Scotus is begonnen met het onderzoek naar de werkelijkheid als ‘het volstrekt mogelijke’. In Kant zien we een radicale voortzetting van deze beweging, die echter tot een nieuw noodzakelijkheidsdenken heeft geleid. In de theorievorming over het menselijk individu, een onderwerp dat Duns Scotus zeer aan het hart ging, is dat determinisme nog niet overwonnen.